Kiến trúc cổ
Nhà mái lá ở Quảng Nam – Kiến trúc sinh thái (P.1)
Nguyễn Thượng Hỷ – Một loại nhà đặc biệt có hai tầng mái, mái dưới bằng đất, mái trên lợp bằng tranh. Đây là loại nhà mà người ta nghĩ rằng nó chỉ xuất hiện ở Bình Định, Phú Yên nhưng từ những thế kỷ trước, kiến trúc này phổ biến ở vùng có địa lý đặc thù khá giống nhau như ở Quảng Nam …
Hơn nửa thế kỷ trước, Tiến sĩ Văn khoa Pierre Gourou – Uỷ viên thông tấn Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp đã đi khảo sát các ngôi nhà ở Việt Nam từ Thanh Hoá đến Bình Định để tìm ra những chỗ khác nhau của ngôi nhà ở mỗi vùng, nhấn mạnh sự khác nhau của hai kiến trúc ở phía Bắc sông Gianh và phía Nam sông Gianh. Nguyên do chọn Quảng Trị làm nơi nghiên cứu của miền trung Trung Bộ đến đèo Hải Vân bởi lẽ qua những lần đi khảo sát, điều tra ông nhận thấy đa số kiểu nhà ở chung quanh Huế đều giống loại nhà ở Quảng Trị và nhiều nhà ở Huế đã mua lại từ Quảng Trị rồi tháo ráp chuyển vào. Trong mô tả có một chi tiết khá thú vị tại Quảng Trị đã tồn tại từ lâu một loại nhà, đó là nhà ở có hai tầng mái mà ở tận Bình Định đến Phú Yên cũng đã có từ lâu một kiểu kết cấu phần mái như vậy. Đến hôm nay ta gọi là Nhà Lá Mái, nhiều nhà nghiên cứu, báo chí đã cảnh báo với chúng ta loại kiến trúc đặc biệt này còn giữ lại rất hiếm hoi, chỉ hiện tồn từ một đến hai nhà và có nguy cơ biến mất ở hai tỉnh nói trên.
Trở lại Nhà Lá Mái này tại tỉnh Quảng Trị được ông mô tả1 là một loại nhà Rương(2) nằm trên dãi đồi đất Bazan ở cửa Tùng tại làng Liêm Công Tây, được biết ngôi nhà này xưa hơn các ngôi nhà hiện có tại vùng này lúc bấy giờ (năm 1934) mà theo chủ nhân thì nó được dựng từ khởi nghĩa Tây Sơn trong những năm cuối thế kỷ XVIII. Mái nhà có hai lớp, gồm: một mái đầu tiên bằng đất nện để khô và một mái thứ hai lợp tranh, đỡ bằng những phên đan bằng tre thô sơ được bó đất cẩn thận, khoảng cách giữa hai lớp mái đạt mức tối đa ở trên nóc (40cm). Cấu trúc đó có vẻ hợp lý, nhưng người ta không biết sử dụng ở phía bắc sông Gianh, loại mái hai lớp bằng đất và bằng rơm đó người Việt gọi là “Mái xông”(3), còn gọi là trần bích (bích nghĩa là tường). Đây là loại nhà không lợp mái ngói, khá phổ biến ở vùng Cửa Tùng này. Ở tận phía Nam miền Trung, ông cũng thấy kiểu nhà này xuất hiện ở Bình Định.
Không thấy ông mô tả kiểu nhà này ở Huế và Quảng Nam. Thế nhưng trong thời gian gần đây chúng tôi đi khảo sát lại các kiến trúc cổ truyền dân gian tại Quảng Nam thì phát hiện ra ở vùng: phía Nam thuộc tỉnh Quảng Nam: Tam Kỳ, Núi Thành, nhất là vùng Trung Du huyện Tiên Phước, được xem là những vị trí có khí hậu oi bức nhất ở Quảng Nam đã tồn tại rất nhiều loại kiểu nhà kể trên từ những năm 40 của thế kỷ XX về trước. Theo lời kể của cụ Nguyễn Huỳnh Anh, là chủ nhân của ngôi nhà cổ có niên đại trên 120 năm, đang còn ở tình trạng tốt nhờ sự chăm sóc bảo quản của nhiều thế hệ trong gia đình. Nhà cụ trước năm 1941 là loại nhà có hai tầng mái (xem bản vẽ 1 phục dựng);
Tầng mái bên dưới gồm hỗn hợp của đất sét trộn với rơm cắt nhỏ đắp một lớp dày 7-10cm phủ trên trần ván gỗ mỏng ghép kín (những tấm rui ở mái nhà ghép khít lại).
Phần mái trên được kết cấu như một loại nhà khung tre có đòn tay, rui mè bằng tre và lợp tranh săn dày kín chống mưa. Bộ sườn mái bằng tre này được kê trên những ụ đá liên kết với đất sét đặt trên các vị trí đầu cột của khung nhà gỗ bên dưới, khoảng hở của mái này với mái đất bên dưới là 40-50cm.
Tương tự nhà anh Nguyễn Đình Mẫn, Đồng Viết Mão (người trong họ của cụ Anh) ở làng Lộc Yên, nay thuộc thôn 4, nhà của Lê Văn Hào ở thôn 5, xã Tiên Cảnh cũng đều được thay mái tranh và đất bằng ngói trong những năm 40 của thế kỷ XX.
Điều này được giải thích rằng ngôi nhà bằng gỗ mít chạm trổ công phu, nếu sơ xuất, bất cẩn để bị cháy hoặc bị sét đánh (vùng thường xuyên có sấm sét vào mùa hè) thì tất cả đều bị hóa thành tro. Đồng thời việc sử dụng ngói để lợp nhà chỉ ở những vùng thuận lợi giao thông đường thuỷ, việc chuyên chở vật liệu dễ vỡ này sẽ khó vô cùng như ở vùng đồi núi này vào thời đó. Vì vậy mãi đến năm 1941(4) ông mới có thể thay mái tranh bằng mái ngói với giá 1 xu mua từ làng gốm Thanh Hà, Hội An chuyển lên.
Hiện nay ở thôn 4 (làng Lộc Yên xưa), xã Tiên Cảnh may mắn còn một kiến trúc mái đất, tường đất (phần lợp tranh đã thay bằng ngói), đó là nhà của cụ Trần Khiêm (ảnh phụ bản). Sự phát hiện ngôi nhà của cụ Trần Khiêm là một sự tình cờ, ngoài kế hoạch của chúng tôi khi đi khảo sát. (Xem tiếp Phần 2 …)
Nhà mái lá ở Quảng Nam – Kiến trúc sinh thái (Phần 2)
Chú thích
(1) Trích trong bài phác thảo nghiên cứu về nhà Việt Nam của Pierre Gourou – Thạc sỹ đại học, tiến sỹ văn khoa, Ủy viên thông tấn viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp (Esquisse d’une étude de l’habitation annamite, dans L’Annam septentrional et central du Thanh Hoa au Binh Dinh. Les éditions d’art et d’histoire, Paris (bản dịch của Đào Hùng, tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Thừa Thiên Huế số 4 (34), 2001.
(2) Gọi là nhà Rương (rương có nghĩa là cái hòm gỗ) theo mô tả của ông Pierre Gourou: phần liên kết hai cột cái theo hàng ngang bằng quá giang (lõng trếng) và hàng dọc bằng một xà gọi là xuyên. Trên quá giang và xuyên là cái sàn gọi đó bản được khép kín về phía cửa vào bằng những tấm ván, trên đó người ta để các loại đồ dùng do đó có tên là Rương; ở Quảng Nam gọi là rầm thượng và các tấm ván bọc xung quanh sàn để đồ này gọi là khuôn củi. Rương hay Rường cũng là một loại nhà giống nhau của miền Trung.
(3) Thường phần tường hai đầu hồi bằng đất gọi là tường xông, vì vậy mái đất gọi là mái xông
(4) Trong chuyến khảo sát năm tháng 10 năm 2007, tôi được biết hầu như các kiểu kiến trúc bằng gỗ trước đây tại Cù Lao Ré đều có hình thức lợp mái theo kiểu nhà lá mái. Do điều kiện xa nơi sản xuất ngói, ngay cả vách bao che được xây bằng đá, khai thác tạI chỗ và liên kết bằng vôi (đá san hô) và và nhớt cây thực vật
